Að flýja tímann: Stranger Things og eitís-nostalgían

 

„Fortíðin er framandi land.“ Þessi fleygu orð L.P. Hartley eiga ágætlega við um löngu liðnar aldir – en tiltölulega nýliðnir áratugir eru hins vegar kunnuglegri, mögulega er fortíð bernskunnar okkar eiginlega heimaland, nútíminn með öllu sínu nýjabrumi og breytingum, þá sífellt ný útlönd, splunkunýjar borgir sem við erum nýbúin að læra að rata í þegar nýtt hverfi er byggt sem gerbreytir öllu.

Þetta heimaland lifir helst í minninu og svo á Facebook, í vina- og kunningjahópnum sem telur vissulega ófáar kynslóðir – en þar sem manns eigin kynslóð er samt oftast fjölmennust. Kynslóð sem er mögulega dreifð víða en á sér sameiginlega fortíð, til dæmis í grunnskólum níunda áratugarins og framhaldsskólum þess tíunda. Og allar bíómyndirnar og sjónvarpsþættirnir sem við sáum öll af því úrvalið var svo miklu fátæklegra áður en internetið bjó til tímavél þar sem fortíðin er stundum ekki nema nokkra músarsmelli í burtu.

En stundum virðumst við öll fara í eina stóra hópferð til fortíðarinnar. Eins og fyrir ári síðan þegar menn fögnuðu því að október 2015 væri kominn í alvörunni, framtíðin sem var lofað í Back to the Future, mynd sem snérist einmitt um að flýja 1985. En núna viljum við komast þangað aftur, það er ekkert varið í þennan svifbrettalausa nútíma.

Við stilltum samt tímavélina ekki nógu nákvæmlega, við lentum árið 1983 – en þetta rennur hvort eð er allt saman í minninu í eitt stórt eitís, af því sú enskusletta lýsir ástandinu miklu betur en þessi skringilegi níundi áratugur. Með öðrum orðum; við enduðum öll á að glápa á

Stranger Things á Netflix, stærsta sjónvarpsviðburð á minni Facebook síðan Ófærð kláraðist.

Fyrir þá sem ekki hafa horft þá fjalla þættirnir um fjóra unga stráka sem spila Dungeons & Dragons klukkutímum saman, þangað til einn þeirra hverfur. Þættirnir fjalla líka um Eleven, fámála snoðklipta stelpu með yfirnáttúrulega krafta, þeir fjalla um mömmuna sem er að tryllast út af því sonur hennar er horfinn, þeir fjalla um unglingana (eldri systkinin) sem þurfa að kljást við fyrstu ástina á meðan þeir reyna að finna vini sína og bræður og svo fjalla þeir auðvitað um samsæri yfirvalda og dularfulla yfirnáttúru.

Sú yfirnáttúra er önnur vídd sem er kölluð The Upside Down og þar býr skrímsli – og einhvern veginn virðist Eleven litla tengja þessa tvo heima saman. En kannski er yfirnáttúran líka krabbameinið sem tók dóttur lögreglustjórans, í einni af hugvitsamlegri greiningum sem ég hef séð á Facebook eru líkindi þessa handanheims og ósýnilegu mengunarinnar sem olli sjúkdómum í heilu bæjarfélögunum í Bandaríkjum níunda áratugarins tíunduð, þessir þættir eru lýðheilsuádeila – á ástandið áður en Bandaríkjamenn útvistuðu bæði allri þessari mengun og öllum þessum störfum til Kína, mögulegs arftaka heimsveldiskrúnu þeirra. En þótt um þetta sé ekki rætt þá skynja krakkarnir að það er eitthvað rotið bak við glansmyndina og ýmsu vafasömu er sópað undir teppið.

Winona snýr aftur

En lykilþema þáttanna er þó hreinlega nostalgían sjálf. Það er helst tvennt sem gefur til kynna að þættirnir séu ekki hreinlega gerðir árið 1983; einn strákanna fjögurra er svartur og Winona Ryder leikur núna mömmuna en ekki vandræðaunglinginn. Winona er sjálf við að fá nett taugaáfall, tæknilega séð af því að annar sonur hennar er horfinn en hún er líklega ekki síður að fá nett sjokk fyrir hönd okkur allra, þegar við sjáum að vandræðaunglingur æskunnar er nú orðin mamma okkar. Við sjálf erum orðin foreldrar okkar – en tengjum samt miklu betur við krakkana.

Óteljandi minni eru í eitís-menningu í þáttunum, eins og vikið er að hér til hliðar. En þótt eitís-kúltúrinn sé alltumlykjandi þá minna þættirnir ekki síður á nýlegri verk á borð við Donnie Darko, Midnight Special, Super 8 og sjónvarpsþættina Freaks and Geeks, enda sækja þær í sömu smiðju. Donnie Darko gerist þegar níunda áratugnum er að ljúka og heimurinn er á heljarþröm, mögulega þó bara í hugarheimi Donnie – en athugum þó að Bandaríkin eru um það bil að kjósa Bush hinn fyrri til valda og fyrsta Íraksstríðið er skammt undan. Rétt eins og í Stranger Things þá setur hugvitsamleg endurvinnsla á tónlist níunda áratugarins tóninn, með blöndu af rímixum (Peter Gabriel með ábreiðu af Bowie-laginu Heroes til dæmis) og neðanjarðartónlist áratugarins.

Midnight Special gerist vissulega í óljósum nútíma, en öll frásagnaraðferðin og þemun eru beint frá níunda áratugnum; við sjáum pabba sem reynir að flýja með ungan son sinn, son sem hefur illskiljanlega ofurkrafta og er því hundeltur af NASA og öðrum skuggalegum leyniþjónustum. Strákurinn er skuggalega líkur Eleven, þótt föruneyti hans sé allt öðruvísi samsett.

Öll þessi verk eru frá þessari öld – en þau deila eitís nostalgíunni með Stranger Things. Þetta er tíminn sem okkur dreymir um að hverfa aftur til. En hinkrum þó aðeins – persónurnar vilja líka flýja. Flýja þennan fábreytta níunda áratug, flýja heim bernskunnar, flýja tíðaranda sem þeim finnst ómerkilegur, flýja í hlutverkaleiki og hliðarheima ímyndunaraflsins, flýja illmennin og fullorðna fólkið sem ekkert skilur.

Kommúnistaeitís

Forsjáin olli því svo að mitt í Stranger Things glápi mínu skrapp ég á mynd í bíó sem sömuleiðis gerðist árið 1983. Myndin heitir Kennslukonan (Ucitelka) og fjallar um ófyrirleitna kennslukonu í barnaskóla í úthverfi Bratislava í þáverandi Tékkóslóvakíu. Hún lætur það vera sitt fyrsta verk að komast að því hvað foreldrar barnanna gera – og þær upplýsingar notar hún svo til þess að biðja foreldrana um alls kyns viðvik. Fljótlega verður flestum ljóst að einkunnir barnanna ráðast frekar af því hversu greiðvirknir foreldrar þeirra eru heldur en námsgetu. Og þar sem kennslukonan er líka formaður hverfisráðs kommúnistaflokksins er hún í raun mögulega valdameiri en sjálfir skólastjórnendurnir.

Þetta er heldur grámóskulegri útgáfa af 1983 – og ég veit ekki alveg hvað það merkir að mér finnst það minna meira á hið raunveruleika íslenska eitís eins og ég man það heldur en ameríska eitísið. Ísland þessa tíma var auðvitað bullandi haftasamfélag og einangrað á sinn hátt, rétt eins og kommúnistaríkin. En svo er líka spurning hvað sé raunveruleiki og hvað sé bíóraunveruleiki. Möguleg kenning er að eftir ritskoðun kommúnismans hafi leikstjórar kommúnistaríkjanna fyrrverandi tekið fagnandi hverju tækifæri til þess að birta óritskoðaða, raunsanna mynd af árunum fyrir byltingu, á meðan amerískir leikstjórar eru sáttir við að endurvinna 30 ára gamla drauma. Önnur kenning gæti svo verið sú að þetta sé endurlit til þess tíma þegar ennþá sást virkilegur munur á Ameríku og Evrópu, þegar Tékkar og Slóvakar þurftu ennþá að drekka kóklíkið Kofola af því Coca Cola fannst hvergi í búðum og Íslendingar þurftu að fara til útlanda til að drekka bjór.

Hið kommúníska 1983 var líka á dagskrá RÚV síðasta vetur, í þáttunum Deutschland 83, sem fjölluðu um ungan austur-þýskan njósnara í Vestur-Þýskalandi. Þarna var tækifæri til að endurskapa þennan heim njósnara og gagnnjósnara og tveggja aðskildra heima í miðri Evrópu (þættirnir gerast bæði í Austur- og Vestur-Þýskalandi) án þess að taka pólitíska afstöðu, sem var nánast ómögulegt árið 1983. Af þessu leiðir að ráðamenn bæði austurs- og vesturhlutans birtast manni sem nett paranojaðir – og þeir hæstsettu hættulega ofsóknarbrjálaðir, en kjarni átakanna byggist í raun fyrst og fremst á misskilningi á gjörðum og ætlunum andstæðingsins.

Áratugurinn endaði svo með hvelli, árið 1989 var viðburðaríkasta ár mannkynssögunnar síðan 1967 og skyndilega hrundi heimsmyndin – ný lönd urðu til í miðri Evrópu og svart-hvítur heimur hvarf og í ljós kom að það voru ekki bara kommúnistablokkir í austrinu heldur líka ósnortnir miðaldamiðbæir, sem höfðu verið líkt og í formalíni í hálfa öld. Nostalgískir vesturlandabúar gátu farið í austurveg til að sjá sína eigin löngu horfnu miðaldafortíð um leið og þeir gátu séð kommúnistafortíðina á meðan hún umbreyttist í nostalgíu fréttatíma og njósnaþrillera kalda stríðsins.

En Vesturlönd leituðu bara ennþá lengra í austur eftir nýjum óvini og hafa verið með stríðsrekstur í Mið-Austurlöndum lengst af síðan. Eftir stendur er að það er auðvelt að sjá fyrir sér níunda áratuginn sem saklausa áratuginn áður en heimsmyndin hrundi. En við vitum vel að þetta er ekki svo einfalt, það er ekki eins og valdatíð Reagans og Thatchers hafi verið nein gullöld friðar og manngæsku. Mögulega erum við líka að líta aftur til þess að sjá hvar pólitíkusar nútímans urðu til – er Donald Trump mögulega bara eðlileg endastöð frjálshyggjuvegferðarinnar sem Ronald Reagan hóf? Back to the Future II gefur raunar einmitt það í skyn – hún býður okkur upp á tvær mögulegar framtíðir; aðra þar sem hægt er að skauta á svifbrettum, hina þar sem illmennið Biff (sem er ískyggilega líkur Donald Trump) ræður öllu út á illa fenginn auð.

Eitís verður næntís

Þessar eitísmyndir sem við notum til að flýja nútímann eru líka ósjaldan að flýja eigin samtíma; Winona Ryder var sæta lúðastelpan sem ranghvolfdi í sér augunum yfir innantómum samtímanum undir lok níunda áratugarins – en svo kom tíundi áratugurinn, óhamingjusama goth-stelpan fullorðnaðist og varð skyndilega fánaberi X-kynslóðarinnar í Reality Bites, hún leiddi okkur á milli tveggja áratuga en missti svo jafnvægið á 21. öldinni og hvarf nánast alveg þangað til núna, þegar hún leiðir okkur til baka til okkar sameiginlegu fortíðar.

Winona Ryder var alin upp í kommúnu og það kristallar dálítið spennuna sem var í loftinu, börn blómabarna voru sum í materíalískri uppreisn gegn kynslóð hippaforeldranna en önnur reyndu að verja arfleifð þeirra. Þessi togstreita sést vel í fyrstu Back to the Future myndinni. Þar er farið aftur í tímann til ársins 1955. Þá var sjötti áratugurinn nefnilega tíminn sem menn leituðu í til að finna horfið sakleysi, rétt eins og sá níundi er núna. Á milli voru hins vegar öllu róttækari tímar – og þegar Marty McFly tekur lag fyrir fiftís unglingana sem þau eru ekki alveg tilbúin fyrir þá svarar hann þögninni með orðunum: „Your kids will love it.“ Þannig lýsir senan bæði nostalgíu eftir saklausari Ameríku sem og nostalgíu eftir róttækari Ameríku sem var handan við hornið – fortíðarþráin er ekki alltaf rökrétt, kynslóðir rekast á og skarast og við getum þráð jöfnum höndum sakleysi bernskunnar og uppreisnargirni unglingsáranna. Eins er ekki ólíklegt að á meðan við förum aftur til Reagans til að átta okkur á því hvernig Trump gæti komist til valda hafi samtímamenn Reagans leitað aftur til Eisenhower-tímans að sambærilegum svörum.

Listin sem tímavél

Sagnalistin er þannig notuð sem tímavél, vél til að leiðrétta bæði gallaðan nútíma og gallaða fortíð, um leið og hún endurskapar þessa tíma. Endalaust framboð af sögulegum skáldskap í ýmsum myndum skilgreina fortíðina fyrir okkur – og jafnvel samtímaheimildir eru ekkert endilega öruggar, við vitum ekki endilega hvort höfundar reyndu að skrifa talmál eða hversu nákvæmlega þeir reyndu að endurskapa raunveruleikann. Vandinn við samtímaheimildirnar er að oft höfum við engan til að túlka þær sem var á staðnum – og ef þeir eru til staðar er minnið oft gloppótt. Ég man til dæmis svo illa eftir níunda áratugnum að ég þarf sjónvarpsþætti til að hjálpa mér að muna.

Og þegar við reynum að greina afurðir draumaverksmiðjunnar þá rekum við okkur oft á hve Hollywood er skitsófrenísk; hún er hluti af kerfinu en þarf að þóknast fólkinu og selja þeim draumana þeirra. Hún er því alltaf að spila á mörkum þess að halda með byltingarsinnunum eða óbreyttu ástandi – jafnvel innan sömu bíómyndar, jafnvel innan sömu senu.

Sú sagnalist sem Hollywood sérhæfir sig í er oft kallaður escapism á ensku – leið til að flýja raunveruleikann – og þegar tímaflóttinn bætist við þá sjáum við að það er hægt að flýja endalaust. Í Midnight in Paris flýr fortíðardýrkandinn Owen Wilson tæpa öld aftur í tímann, til þess eins að verða ástfanginn af öðrum fortíðarfíkli. En hún þráir nítjándu öldina – sem var hins vegar full langt seilst fyrir sjúkdómshræddan nútímamann. Þannig vitum við að ef við förum nógu langt aftur þá endum við sem einfrumungar á óbyggilegri plánetu – en óttumst um leið að mögulega sé það ástand miklu nær í framtíðinni heldur en í fortíðinni. Kannski er sá handanheimur nær en okkur grunar, tilbúinn til þess að gleypa okkur á hverri stundu.

Áhrifavaldar:

Stranger Things eru vel að sér í eitís menningu og vísanirnar eru út um allt. Meðal þeirra helstu eru:

E.T.

Eleven hagar sér um margt eins og geimvera, þessi heimur er henni greinilega framandi – og strákarnir byrja að skilja heiminn upp á nýtt í gegnum hana. Auk þess eru bæði Eleven og E.T. dulbúin með ódýrri hárkollu og stelpufötum og krakkarnir fara flestra sinna ferða á hjólum.

 

Stephen King

Það kemur nánast á óvart að King hafi ekki skrifað þættina, því þeir eru svo sannarlega í hans anda. Eleven gæti verið hvort sem er Charlie úr Firestarter eða Carrie úr samnefndri sögu, ungar stúlkur með yfirnáttúrulega krafta sem þær hafa litla stjórn á. Þá er handanheimurinn dularfulli ansi kunnuglegur úr sumum ójarðbundnari sögum King.

Stand by Me og Goonies

Fáar myndir lýstu vináttu stráka í síðbernsku níunda áratugarins jafn vel og þessar tvær, vináttu sem ýmist styrktist eða brast þegar á reyndi, rétt áður en þeir komust á kynþroskaskeiðið, þegar þeir standa í fyrsta skipti andspænis þeirri illsku sem hímir bak við sakleysislegan smábæjasjarmann. Duffer-bræðurnir, höfundar þáttanna, létu einmitt aðalleikarana lesa línur úr Stand by Me í leikprufum.

Alien & Predator

Skrímslið er náskylt ófreskjunum sem Stan Winston skóp fyrir Alien og Predator-myndirnar – og undir lokin eru ýmsar vísbendingar um að í næstu seríu gæti eitt stykki skrímsli komið út úr maga einnar aðalpersónunnar.

 

 

 

 

 

Close Encounters of the Third Kind

Þar sem blikkandi ljós eru notuð til að eiga samskipti við aðra heima og heimilisfaðirinn virðist hægt og rólega missa vitið – en er bara að uppgötva alvöru geimverur.

 

 

The Empire Strikes Back

Aðalpersónurnar tala aldrei um mögulega svikara, þess í stað tala þeir um að einhver sé mögulega Lando, og vísa þar í Lando Calrissian, sem svíkur Han Solo í annarri Star Wars myndinni – en bjargar honum svo í þeirri þriðju.

 

John Carpenter

Mínimalísk synþatónlistin gæti verið beint úr smiðju Carpenters, sem semur líka oft tónlistina fyrir myndirnar sínar, og The Thing er í sjónvarpinu í einu atriði myndarinnar. Þá er margt með líkt með þáttunum og The Fog, þar sem íbúar í smábæ læra að standa saman gegn dularfullum óvættum.

 

A Nightmare on Elm Street

Skrímslið í Stranger Things gómar ekki ungmennin þegar þau eru sofandi, en notar samt um margt svipaða tækni og gómar þau þegar þau eru einmana og berskjölduð – og birtist fyrst sem bunga í vegg. Þá heitir meira að segja einn þátturinn „The Weirdo On Maple Street.“

 

 

 

 

Poltergeist

Will og mamma hans, Joyce, horfa á Poltergeist skömmu áður en Will hverfur – og ýmislegt úr myndinni endurtekur sig svo, raddir fara að heyrast úr veggjum hússins hennar eftir að sonur hennar týnist og ung stúlka reynist vera sjáandi.

 

Silkwood

Silkwood er einmitt frá árinu 1983 og Winona Ryder bað einfaldlega um sömu hárgreiðslu og Meryl Streep er með í myndinni til þess að passa í 1983 tískuna. Svo var Karen Silkwood sömuleiðis kona sem engin trúði þegar hún fullyrti að það væri ýmislegt vafasamt í gangi í kjarnorkuverinu sem hún vann hjá.